Kancelaria Adwokacka adwokat Izabela Kałczuga

Kontrola osobista i przeszukanie osoby w świetle obowiązujących przepisów prawa

„Ten, który walczy z potworami,

powinien zadbać, by sam nie stał się potworem.

Gdy długo spoglądamy w otchłań,

otchłań spogląda również w nas”.

Fryderyk Nietzsche 

Gdy słyszymy o kontroli osobistej bądź też przeszukaniu osoby, w pierwszej kolejności utożsamiamy ze sobą jedną czynność, z punktu widzenia czysto technicznego są to działania do siebie zbliżone, jednakże tak naprawdę są to zupełnie dwie, odrębnie istniejące od siebie czynności, ale od początku . . .  

Kontrola osobista oraz przeszukanie osoby ma na celu sprawdzenie zawartości odzieży osoby, która jest kontrolowana oraz pozostałych przedmiotów, które znajdują się na jej ciele. Głównym zamiarem jest wykrycie rzeczy, które mogą stanowić dowód w sprawie oraz przedmiotów niebezpiecznych (broń palna, ostre narzędzia, itp.). Odmienne są jednak okoliczności uzasadniające przeprowadzenie kontroli osobistej i przeszukania, jak i tryb wykonywania tych czynności.

 

Tak więc, kiedy możliwe jest przeprowadzenie przez policjanta kontroli osobistej?

 

Powyższe regulacje zawiera ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji(dalej: „u.o.p.”), w której wskazano, iż policjanci mają prawo do dokonywania kontroli osobistej w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Funkcjonariusz policji nie może zatem przeprowadzić kontroli osobistej w czasie rutynowej kontroli, albowiem muszą istnieć okoliczności, które wzbudziły podejrzenie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia przez daną osobę. Nie ma tutaj pola na dowolność, a przekroczenie uprawnień przez policjanta w tym zakresie może być przesłanką złożenia zażalenia do prokuratora na podstawie art. 15 ust. 7 Ustawy o Policji lub wystąpienie z powództwem cywilnym w związku z naruszeniem lub zagrożeniem naszych dóbr osobistych. 

Czy tylko funkcjonariusze policji mają uprawnienia do przeprowadzenia kontroli osobistej? 

Zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 5 u.o.p., kontrolę osobistą mogą przeprowadzić policjanci, jednakże takie uprawnienia posiadają również strażnicy miejscy (gminni), którzy na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 3a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażnikach gminnych posiadają w tym zakresie jednolite uprawnienia. Jednakże co ważne zgodnie z § 14 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 września 2015 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów, kontrola osobista powinna być przeprowadzana przez osobę tej samej płci, co osoba kontrolowana.  

Jednakże od każdej zasady są wyjątki i tu przedmiotowe rozporządzenie dopuszcza przeprowadzenie kontroli przez osobę odmiennej płci, niż osoba kontrolowana w sytuacji, gdy kontrola osobista musi być przeprowadzona niezwłocznie. W rozporządzeniu wskazano, że przypadkami takimi jest m.in. sytuacja zagrożenia dla życia, zdrowia ludzkiego lub mienia.  

Co do miejsca przeprowadzenia kontroli osobistej, warto wskazać, iż czynność winna być przeprowadzona w miejscu niedostępnym w czasie jej wykonywania dla osób postronnych, dlatego też niedopuszczalne jest przeprowadzenie kontroli osobistej w miejscu, w którym ta czynność mogłaby zostać zauważona przez inne osoby, aniżeli osoba kontrolująca i osoba kontrolowana.  Celem regulacji w tym zakresie, jest zapewnienie poszanowania godności i prywatności osoby kontrolowanej  

Jednakże przeprowadzenie kontroli osobistej to nie tylko obowiązki wobec osoby kontrolowanej, ale także osoby kontrolującej, i tak… 

Przed podjęciem kontroli osobistej policjant powinien podać swój stopień, imię i nazwisko w sposób umożliwiający odnotowanie przedmiotowych danych, a także przyczynę podjęcia czynności i podstawę prawną. Dodatkowo funkcjonariusz nieumundurowany winien okazać legitymację służbową w sposób umożliwiający odnotowanie jego danych.  

Najistotniejszym warunkiem przeprowadzenia kontroli osobistej jest wskazanie przyczyny podjęcia tej czynności, albowiem niedopuszczalne jest ogólne wskazanie, że jest ona dokonywana z uwagi na uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia. Policjant powinien wskazać czyn zabroniony oraz wyjaśnić z jakiego powodu uważa, że istnieje uzasadnione podejrzenie jego popełnienia. Zbyt ogólnikowe wskazanie przyczyny kontroli osobistej stanowić będzie naruszenie przepisów prawa.  

Przeprowadzenie kontroli osobistej musi odbywać się według pewnych zasad… 

§ 14 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 września 2015 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów stanowi, iż przed przystąpieniem do kontroli osobistej policjant nie ma obowiązku wezwania do wydania określonej rzeczy od osoby kontrolowanej, albowiem osoba kontrolowana może posiadać przy sobie niebezpieczne przedmioty, których mogłaby użyć w chwili ich okazania. W toku dalszych czynności policjant sprawdza zawartość odzieży osoby kontrolowanej i przedmioty, które znajdują się na jej ciele. Istotne jest to, że przy wykonywaniu tych czynności funkcjonariusz nie może odsłaniać przykrytej odzieżą powierzchni ciała, to jest zasada, od której nie ma wyjątków.  

Policjant nie ma uprawnień by żądać zdjęcia lub odsłonięcia odzieży, która bezpośrednio przylega do ciała. Zatem kontrola osobista polega na palpacyjnym sprawdzeniu odzieży osoby kontrolowanej i przedmiotów, które znajdują się na ciele tej osoby, nie odsłaniając przykrytej odzieżą powierzchni ciała. Realizując tę czynność funkcjonariusz powinien sprawdzać osobę, przechodząc od jednej strony do drugiej bądź z góry na dół.  

W przeprowadzonych czynnościach nie może być chaosu, nie można sprawdzać raz z jednej, raz z drugiej z uwagi na możliwość pominięcia pewnej partii ubrania. Po sprawdzeniu ubrania wierzchniego funkcjonariusz może sprawdzić także zawartość bagażu podręcznego oraz innych przedmiotów, które posiada przy sobie osoba kontrolowana. Z tego też względu możliwym jest sprawdzenie przez funkcjonariusza numeru IMEI telefonu, jednakże policjant nie może zapoznawać się z treścią danych przechowywanych w urządzeniu, jak chociażby korespondencja SMS, Email, zdjęcia. Z uwagi na ochronę prywatności osoba kontrolowana może zaproponować, że okaże wszystkie żądane przez policjanta dane o telefonie bez przekazywania go do rąk funkcjonariusza. O ile w ten sposób będzie możliwe ustalenie wszystkich istotnych danych o urządzeniu zachowanie takie nie powinno być uznane za niezgodne z prawem. 

Podczas kontroli osobistej może być obecna osoba wskazana przez policjanta, ale takie uprawnienie posiada także osoba kontrolowana, które również może wskazać osobę, która będzie uczestniczyć w tej czynności. Na funkcjonariuszu spoczywa obowiązek uwzględnianie zdania osoby kontrolowanej, chyba że uzna on, że obecność osoby trzeciej uniemożliwi lub też utrudni przeprowadzenie czynności.  

Policjant powinien odebrać osobie kontrolowanej broń lub inne niebezpieczne przedmioty mogące służyć do popełnienia przestępstwa lub wykroczenia albo przedmioty mogące stanowić dowody w postępowaniu lub podlegające ewentualnemu przepadkowi.   

Na zakończenie kontroli osobistej policjant powinien wylegitymować osobę kontrolowaną, a po przeprowadzeniu czynności sporządzić właściwą notatkę. Należy zauważyć, że ustawodawca niniejszą procedurą kładzie nacisk na bezpieczeństwo przy wykonywaniu tych czynności. Funkcjonariusz w pierwszej kolejności ma sprawdzić osobę, odebrać przedmioty, a następnie – gdy jest już bezpiecznie- wylegitymować osobę.  

Ostatnia bardzo ważną regulacją dotyczącą kontroli osobistej jest możliwość zażądania przez osobę kontrolowaną, aby policjant sporządził z przeprowadzonej kontroli protokół. Policjant nie sporządza protokołu z urzędu. Zrobi to wyłącznie na żądanie osoby kontrolowanej. Natomiast niezależnie od tego, policjant ma obowiązek udokumentować każdą kontrolę osobistą w notatniku służbowym. 

O przeszukaniu osoby słów kilka….. 

Co zostało wskazane na początku przeszukanie osoby to czynność o zbliżonym charakterze do kontroli osobistej. Przeszukanie osoby ma na celu znalezienie rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym, jeżeli istnieją ku temu uzasadnione podstawy.  

Przeszukana może być osoba podejrzana o popełnienie czynu zabronionego, jak również inna osoba, o ile istnieje przypuszczenie, że może ona posiadać przedmioty, które mogą stanowić dowód w sprawie lub podlegają zajęciu.  

Przeszukanie zgodnie z treścią art. 227 k.p.k powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości Przed przystąpieniem do przeszukania należy przedstawić osobie przeszukiwanej postanowienie sądu lub prokuratora w tym zakresie.  

W przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli postanowienie takie nie mogło zostać wydane organ dokonujący przeszukania powinien okazać nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową. W takim jednak wypadku policjant zmuszony jest zwrócić się o zatwierdzenie przeszukania. Powyższe obostrzenia gwarantują prawidłowość przeszukania i zapobieżenie dowolności w korzystaniu z tego uprawnienia przez policjantów. Z czynności przeszukania w przeciwieństwie do czynności kontroli osobistej zawsze spisywany jest protokół. 

Najistotniejszą różnice między przeszukaniem osoby a kontrolą osobistą jest brak zastrzeżenia w przypadku przeszukania o niedopuszczalności odsłaniania części ciała zakrytej odzieżą. W toku przeszukania może zatem dojść do kontroli odzieży zakrywającej ciało, jak i  ściągnięcie niektórych fragmentów odzieży osoby przeszukiwanej. 

Odmienny jest również tryb przeprowadzenia tych dwóch czynności, albowiem przed przystąpieniem do przeszukania należy zawiadomić osobę o celu czynności i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów, oczywiście poza wyjątkami. Stąd jeżeli osoba, u której ma nastąpić przeszukanie dobrowolnie wyda żądane przedmioty nie ma podstaw do przeprowadzenia czynności. 

Co istotne, przeszukania może dokonać prokurator lub policjant (na podstawie polecenia sądu lub prokuratora – nigdy samodzielnie), jak i inne organy uprawnione do przeprowadzenia przeszukania, jednak i one działać muszą wyłącznie na polecenie sądu lub prokuratora. Stąd uznać należy, iż kontrola osobista jest działaniem administracyjno - porządkowym, a przeszukanie osoby czynnością procesową wymagającą zatwierdzenia przez organ procesowy lub wykonana na jego zlecenie. Uprawnień do przeprowadzenia tych czynności nie mają strażnicy miejscy (gminni.).

 

   Jeżeli prawa kontrolowanego czy przeszukiwanego zostały naruszone przy przeprowadzeniu czynności kontroli osobistej bądź przeszukania istnieją środki prawne mające na celu ich ochronę. W przypadku naruszenie przepisów dotyczących kontroli osobistej i przeszukania możliwe jest również dochodzenia zadośćuczynienia na drodze postępowania cywilnego.